“Lamtumirë…”

(Lamtumirë, o burrneshë!
Virgjil Muçi
gazeta Shekulli, 29-05-2007)

Romani më i fundit i Elvira Donesit “Hana”.

Rindërtimi së brendshmi e së jashtmi, fizik e shpirtëror i një femre që andrrallat e një jete të ashpër, por edhe ligjet e rrepta të një zakoni çnjerëzor e shtrëngojnë të sfidojë natyrën, shoqërinë dhe, mbi të gjitha, vetveten.

Këtu nuk është fjala thjesht për një vizion biblik, si ai i Zotit tonë Jezu Krisht, as për një koncept, një mit, të sendërgjuar, së pari, në folklor dhe ekzotikë, në mendjet e njerëzve në kërkim të një jete më të mirë, larg kësaj bote halleshumë, po për një qenie me mish e me shpirt, si të gjithë ne, vdekatarët e rëndomtë, një krijesë që, gjithsesi, kapërcen dy herë radhazi ylberin për t’u shndërruar, duke rravguar në kërkim të asaj që aq thjesht shkojmë dhe e quajmë vetvetja. S’do mend, në gjithë çka thamë, ka mirëfilli një kontradiktë, të cilën do të rrekemi ta shpjegojmë në pjesën e mbetur të shkrimit, veç lypset të mos harrojmë që, bash këtë ka shfrytëzuar autorja, si kontrapunkt, për të ndërtuar botën e vet, fikcionale.

Në pamje të parë, ngjarjet e romanit më të fundit të Elvira Donesit “Hana” duket sikur nuk shkojnë përtej asaj çka mund ta quajmë, Historia e një burrneshe (zor se mund të hasësh në një gjuhë tjetër, një emër kaq të pazakontë si ky i yni që shpreh ekzistencën e njëkohshme të një qenieje si pjesë dy botësh krejtësisht të kundërta). Thënë më shkoqur një procesi të dyfishtë transformimi të një qenieje njerëzore diku në malësinë e veriut: nga femër në mashkull dhe, më pas, nga mashkull sërish në femër, një proces që nuk është thjesht kozmetikë, por rindërtimi së brendshmi e së jashtmi, pra, fizik e shpirtëror i një femre që andrrallat e një jete të ashpër, por edhe ligjet e rrepta të një zakoni çnjerëzor e shtrëngojnë të sfidojë natyrën, shoqërinë dhe, mbi të gjitha, vetveten.

Në gjykimin tim, romani i Donesit nuk është gjë tjetër veçse një metaforë e fatit të Shqipërisë, të cilën, afro pesëdhjetë vjetë diktaturë, e shtrënguan të denatyrohet, të ndërrojë “seks”, zakone e mënyrë të jetuari, pra e tjetërsuan, dhe vetëm kësisoj mund të shpjegohen konvulsionet dhe rropatjet sot e gjithë ditën drejt rrugës së gjatë e të vështirë të kthimit te vetvetja. Hana, alias Mark Doda, nuk është vetëm një qenie me seksualitet të ndrydhur, por një krijesë që ka humbur shpirtin, dhuntinë për t’i dhënë jetë letrës së bardhë dhe frymë fjalëve të rëndomta. Në këtë rrugëtim, më fort shpirtëror e ndjesor se fizik të personazhit të saj, Dones ka ditur dhe ka mundur t’i shpëtojë grackës së natyrshme të ngasjes për t’u dhënë pas ekzotikës së figurës së alienizuar të femrës dhe dokeve të një vendi të braktisur e të harruar në një cep të qytetërimit perëndimor, por është përqendruar në zhbirimin e peizazheve të shpirtit dhe dramës njerëzore, duke shpërfillur efektet pikante, por gjithsesi sipërfaqësore që mund të zbavisin e argëtojnë lexuesin e dhënë pas botëve arkaike.

Edhe pse fundi i romanit dhe mbyllja e tij me një happy end, pra rilindjen shpirtërore e fizike (seksuale) të Hanës nëpërmjet ngjizjes së një marrëdhënieje dashurore me Patrickun, një gazetar amerikan, ngjan disi e beftë dhe e mbushur me ca “pse” që nuk marrin asnjëherë përgjigje shterruese e ngjajnë disi të pashtjelluara plotësisht, teksa shfleton edhe faqen e fundit të këtij romani thua me vete: “Epo, në djall të shkojë logjika kritike! Tekefundit, ky është një roman dhe ndihem mirë kur Hana shkon e gjen vetveten dhe rivendos drejtpeshimin e humbur në jetë me një të huaj. (Ma do mendja se çdo orvajtje e shkrimtares për ta mbyllur Hanën brenda suazës së marrëdhënieve me shqiptarë kishte për ta bërë të dështonte romanin.)

Me këtë roman, Dones kuturis e depërton në shtigje jo fort të lakmuara nga kolegët e saj, sot në Shqipëri, duke eksploruar dhe shpalosur artistikisht botë që i kemi këqyrur nga larg si legjenda e gojëdhana, shumë-shumë si copëza lajmesh të kronikës në shtyp. Nëpërmjet sekuencave gati filmike të një realiteti të vrazhdë dhe anakronik, siç është ai i Shqipërisë së veriut, të atrofizuar nga varfëria e tejskajshme dhe braktisja, të gjymtuar rëndë nga gjakmarrja, Elvira Dones na dëshmon se është një shkrimtare e prirur fuqimisht drejt temave të angazhuara si në rrafshin social ashtu edhe atë politik.
Nuk mund t’i mbyllja këto radhë pa thënë dy fjalë për shqipërimin e Roland Sejkos, i cili, jo vetëm që ka ditur të na sjellë në një shqipe të rrjedhshme romanin e Donesit, por i ka dhënë gjuhës të gjitha nuancat e duhura dialektore, duke ruajtur kurdoherë sensin e masës dhe pasuruar regjistrat e shprehjes artistike.
Virgjil Muçi – Shekulli